İLKE Vakfı, Tunus demokrasisinin geldiği kritik süreci değerlendirmek için bir program düzenledi. Youtube üzerinden canlı olarak yayınlanan bu programdaki konuşmalardan öne çıkan bazı bölümleri Türkçe olarak derledik.
Abdennour Toumi:
Olaylar Nasıl Gelişti? Ekonomik Kriz, Cumhurbaşkanı Seçimi ve Son Siyasi Kriz Üzerine
Tunus elbette son on yılda bölgenin siyasi manzarasını değiştiren, hatta iyileştiren başarılı bir hikâye olarak görülüyordu. Bölge halkı için olumlu yönde ilerleyen veya olumlu işaretler veren bazı şartlar vardı. Çünkü hepimizin bildiği gibi bölge, diyelim ki, ekonomik sefaletten ve hatta yetersiz liderlerin perspektif eksikliğinden dolayı çokça sıkıntı çekti. Bu sonuçlara bir dereceye kadar, bir tür statüko empoze eden İtalyan rejimi neden oldu. Tunus hikayesi 10 yıl önce ortaya çıktığından ve aynı zamanda sosyologların inceledikleri bölgelerde Tunus’un kendine özgü ve benzersiz bir rolü olduğunu söylemek çok ilginç ve önemlidir. Ve bu istisnailik dediğim gibi bölgeyi değiştirmişti. 10 yıl boyunca, bir yanda seçkinler ile tüm siyasi oluşumlar, aktörler ve açıkçası bölgesel ve uluslararası güçler arasında amansız bir mücadele olduğunu söyleyebilirim. Yani, burada on yıllık zaman dilimi önemlidir çünkü gücümüzün ilk dalgasının 10 yılını henüz kutladık. Geçen kıştı ve Tunus elbette manşetlerdeydi ve tüm analistler veya analistlerin çoğunluğu bölgedeki insanlar için, bu umut ışığı için tezahürat yapıyorlardı. Ama o zamandan beri, yani geçen kıştan bu yana, diğer tarafta, devam eden kırılgan demokratik süreci gerçekten teşvik etmeyen bazı sinyaller vardı, ki bunu Suriye, Yemen, Mısır gibi Tunus ve Libya’nın hemen yanındaki diğer ülkelerde yaşanan yanlışlara kıyasla bölge halkı için bir öğrenme süreci olarak özetleyebiliriz. Burada seçilmiş bir başkanın güçlü veya sağlam bir insan hakları savunuculuğuna ve anayasal bir geçmişe sahip olması çok ilginç. Arap siyasi dinamiğinde alışılmadık bir şekilde iktidara geldi. Genellikle bir kurum, siyasi partiler ve aynı zamanda sağlam bir seçmen havuzu tarafından desteklenen liderler seçilir. Ancak Başkan Said, kendisini bağımsız olarak tanıttı. Mesela Cezayir’de BEST veya NLF gibi İslami olmayan bir siyaset kurumundan, bir askeri kurumdan veya arkasında sağlam bir siyasi parti olmayan birinin çıktığını görmek çok zor, imkânsız. Tunus’u benzersiz yapan şey budur ve bu istisnaya sahiptir. Kays Said, “halkın” lideri olarak ortaya çıktı ve onun siyasi sloganı bile insanların istediği şeydi. O seçimi kolayca ya da rahat bir çoğunlukla ve yine bir dereceye kadar Ennahda’nın da yardımıyla kazandı.
2019 yılına gelindiğinde, tabii ki rahmetli başkan Beji Caid Essebsi’nin ölümünün ardından erken seçimler vardı. Ancak Kays Said, o zamandan -en azından Tunus’taki siyasi yelpazedeki ve uluslararası izleyicilerdeki bazı açıklamalarla- kendisini bağımsız biri olarak tanıttı. Ancak bu arada bir konuşma yapmadı, çünkü anayasanın ona fazla yer vermediği bahanelerini arıyordu, büyük bir yürütme gücüyle kamu politikasını canlandırabileceği veya uygulayabileceği istikrarlı bir hükümet arayışındaydı. Yani bir nevi kendisinin katıldığı sistemden ya da anayasal sistemden şikâyet ediyor gibiydi. Parlamenter ya da yarı başkanlık sistemi arasında bir sistem gibiydi. Kırılgan demokratik sürecin bir yandan kurtarılması ve aynı zamanda gelişmesi için tuzak buradaydı. Çünkü hepimiz bu anayasal tuzağın, NAHDA’nın elini serbest bırakmamak ve dolayısıyla NAHDA’nın kanatlarını kırpmak için bilerek yapıldığını biliyoruz. Bunlar kurumsal, anayasal detaylar.
İkinci başbakanı görevden aldığında, o zamanki analistlerin çoğu, belki adamlarından birine getirdiği hamle bu olabilir diye düşünüyorlardı. Ancak bir yandan başbakanla ciddi bir çatışmayla karşı karşıya olduğu ortaya çıktı ve o da meclis başkanıyla doğrudan veya cepheden çatışma olan kavgayı meclise taşıdı. Meclis sözcüsü orta yolu bulmaya, atılım yapmaya ve en azından insanlara demeç vermeye çalışıyor ama insanların sabrı artık tükeniyor. Demokrasiler iyidir, özgürlük güzeldir ama yemek yemeye ve görece ekonomik refaha ihtiyacımız var.
Tunus’ta İslamcılar ve Laikler Arasındaki Siyasi Mücadele
Bu mücadele Tunus’un bağımsızlığından bile eskiye uzanıyor. Cumhurbaşkanı Burgiba tarafından büyütüldü. Bu çok ilginç çünkü Burgiba’nın kendisi laiklik konusundaki güçlü inancı nedeniyle Arap dünyasında, Arap seçkinleri tarafından “Arapların Mustafa Kemal Atatürk”ü olarak tasvir edildi. Burada laiklik hakkında konuştuğumuzda, toplumdaki anglosakson tanımından değil, daha çok Fransız tanımından ya da alafranga laiklikten bahsediyoruz. Bu ideolojik mücadele onlarca yıldır devam ediyor ve yeni değil. Bu, En Nahda’nın ve o zamanki İslamcıların ortaya çıkmasından veya doğmasından önce 70’lere, ardından 80’lerde MTE ve ardından En Nahda’nın siyasi arenaya gelişine kadar uzanıyor. Tunus, bu katı laiklik unsurlarına sahiptir ve bu arada bir gelenekçiliğin belkemiğidir. Burada Türkiye ile yumuşak bir paralellik çizebiliriz. Bana 80’lerin Türkiye’sini hatırlatıyor. Günümüzde radikal seküleristler herhangi bir İslamcıyı ya da son zamanlarda “siyasal İslam” denilen şeyi tasvir ederek bu argümanı savunur. Ben buna “Yasal İslamcılar” diyorum, çünkü bu bir süreçti ve/veya bir dereceye kadar bu ideolojinin son on yılda ve 30 yılda gelişimini ve ülkelerdeki performansını göz önünde bulundurarak buna yeni İslamcılık bile diyebilirsiniz.
Türkiye’den bahsetmiyorum çünkü Türkiye’nin kendine özgü bir modeli var, ancak Fas’ta olanları ve 2014 darbesinden önce Libya’da ve hatta Cezayir’de olanları da gördük. Bu çok ilginç çünkü fikir Cezayir’de 30 yıl önce ya da 32 yıl önce FIS (İslami Kurtuluş Cephesi) iktidara gelip yasal olarak kazandığında ve sağlam insanların yeniden FIS’e oy vermesini sağladığında, FLN (Ulusal Kurtuluş Cephesi) partisinin o zamanki 3 yılını sona erdirdiğinde başladı. Yani laiklik ve İslamcılık fikri entelektüel olarak tartışılır ama sosyal boyuta ulaşmaz. Çünkü günün sonunda, örneğin Tunus’taki En Nahda’ya veya Fas’taki PJD’ye (Adalet ve Kalkınma Partisi) veya Cezayir’deki bazı İslamcı partilere oy veren veya hala oy veren insanlar var ve bu tam siyasi değil, daha fazlası. Yakınlıktan ziyade, bu insanlara güvendikleri için böyle hissediyorlar ve bu ideolojinin veya İslamcıların gücü, yatay olarak çalışıyor. Bu nedenle mesajları halk arasında iyi yankılanıyor.
Siyasi Karışıklıkta Batı’nın Rolü
Batı ülkeleri genelde bir ülkenin içişlerinde neler olup bittiğiyle pek ilgilenmez. Çünkü günün sonunda Batı çıkarları güvende olduğu sürece kimin ülkeyi yöneteceği veya ülkede neler olduğu önemli değildir.
2013’te Mısır’da Mursi’ye karşı yapılan askeri darbede onların pozisyonunu gördük ve daha sonra Cezayir meselesinde de. Vurgulayarak söylüyorum, çünkü bu çok çok önemli: 1992’de Cezayir’de olanlar, 2013’te Mısır’da olanlara çok benziyor ve Tunus’ta durum hala farklı, aynı bağlam yok ve aynı oyuncular yok. Cezayir’de ne olduğunu hatırlıyorum: 1994’te, Bill Clinton’ın Dışişleri Bakanı Warren Christopher’a bununla ilgili soru soruldu, o sırada Cezayir’de neler olup bittiği sorulmuştu. Mealen aktaracak olursam, “bu bizden çok uzak” dedi. Neyi kastettiğimi anlıyor musunuz? Yıllar sonra Hillary Clinton, Mursi ile bir araya geldiğinde, tamam, şimdi bölgedeki yeni şartlarla uğraşmak zorundayız ve İslamcılar geliyor, sağlam bir tabanları var ve insanlar demokratik süreçlere saygı duydukları sürece onlara oy veriyorlar dedi. Ama bunun arkasında başka bir strateji vardı, doğrudan müdahil olamadılar ama içeride aktörleri vardı.
Bugün gördük ki örneğin Tunus’tan bahsetmeden Fransa’dan söz edemeyiz çünkü hala Tunus’u arka bahçesi olarak görüyor. Hatırlayın, 2011’de Tunus halkı rejimine ve onun oligarşik sistemine karşı ayaklandığında, o zamanın Dışişleri Bakanı Michèle Alliot-Marie milletvekillerine, Fransız parlamentosuna, sadece bir hafta önce veya ayaklanma sırasında şunları söyledi: “Tunus halkı diz çökmeli veya polisin daha fazla sopa ve ekipmana ihtiyacı var, bu yüzden gidin ve protestoyu yok edin.” Görüyorsunuz ki Batı’nın rolü her şeyden önce iki yüzlü. Bunda ısrar ediyorum: Batı, kendi ülkeleri güvende olduğu sürece başka ülkelerde ne olacağını umursamıyor. Çıkarlarını kimin koruyacağı önemli değil. Ortadoğu’da, örneğin Kuzey Afrika’da demokrasi hala bir proje tabii ama Batı’dan gelmiyor, kendi işlemesi gerekiyor, yurt içinde halk tarafından uygulanması gerekiyor.
Tahir Kılavuz:
Son krizde uluslararası düzenin rolü var mıydı?
Bir şeyler olduğunda genellikle iktidarda kalmaya çalışan eski bir rejim veya belirli şeyler yapmaya çalışan uluslararası güçler ararız ve bu tür şeylerin örneklerini Türkiye’de, Mısır’da, birçok durumda görürüz. Tunus örneğinde bunlarla da bazı benzerlikler var, ancak bazı önemli farklılıklar da var. Her şeyden önce, bahsettiğiniz eski rejim bir derin devlet meselesi söz konusu olduğunda Tunus, Türkiye veya Mısır’dan biraz daha farklı bir durumu yansıtıyor. Hem Türkiye’de hem de Mısır’da, sadece siyasi güce sahip değil, aynı zamanda önemli ekonomik ve sosyal güce de sahip olanları kontrol eden çok güçlü askeri aygıtlar var. Cumhurbaşkanlığı ve ordu Mısır’da ve başka açılardan Türkiye’de de oldukça önemli. Tunus’ta, eski rejimin bir parçası olarak önemli olan bazı güvenlik aygıtları olduğu açıktır ancak bu asker veya ordu değildir. En azından Zine El Abidine Ben Ali zamanında bu polisti. Çünkü Bin Ali, polis güçlerinin eliyle orduya karşı kansız bir darbeyle iktidara geldi. Bin Ali zamanında ordu nispeten daha zayıftı ve Bin Ali bir polis devleti kurdu. 2010-2011 devriminden sonra, ordu hem siyasi hem de ekonomik olarak bazı güçlerini nispeten geri aldı ancak Tunus ordusu genellikle Mısırlı ve Türk meslektaşlarına göre nispeten daha az siyasi bir ordu olarak biliniyor. Bu anlamda, evet, Bin Ali rejimine veya devrimden önceki otoriter rejime ait elit siyasi aktörlerin olması anlamında potansiyel bir eski rejimden bahsedebiliriz ancak eski rejim, Mısır ve Türkiye’deki eski rejim kadar sağlam ve tutarlı değildi.
Uluslararası faktörlere gelince, Kays Said’in farklı aktörlerle çok taraflı ilişkiler aradığına dair benzer belirtiler var ve Suudi kraliyetinden Tunus’a bir ziyaret ve ardından Kays Said’den Mısır’a bir ziyaret daha gördük. Yani bir bakıma Kays Said’in Ortadoğu’da Katar ve Türkiye eksenine karşı Suudi Arabistan ve BAE eksenine doğru hareket ettiğini düşünüyorlar, ancak Kays Said ile Türkiye arasındaki ilişkiler de kötü değildi. Nispeten iyi ilişkilerdi. Bu anlamda, uluslararası aktörlerin Tunus’ta olup bitenleri yakından takip ettiğini ve belki bir tarafı ya da diğerini desteklediklerini söyleyebiliriz. Ancak kişisel olarak bunun, Tunus’da gördüğümüz uluslararası müdahaleden ziyade esas olarak yerel nedenlerden kaynaklandığını düşünüyorum.
Bundan sonra ne olacak?
Bir yandan bu hareketin anayasaya aykırı bir yanı var ve bu yüzden buna darbe diyebiliriz ama eğer Kays Said’e sorarsanız bu anayasaya aykırı değil. Bir anayasa hukuku profesörü olarak kendi yorumuna göre bunun anayasal bir hamle olduğunu ve bunun siyasi ve hukuki gerekçelerle haklı gösterilebileceğini ve bu nedenle ulusal bir diyaloğun mümkün olduğunu düşünüyor. Belli ki Tunus’ta bir grup siyasi parti Kays Said’in bu müdahalesini reddetti, buna darbe diyorlar ve bu partilerin isimleri belli. Ancak diğer yandan, Tunus’taki büyük sivil toplum kuruluşlarının yanı sıra birkaç parti de Kays Said’in hareketini açıkça reddetmedi. İşçi Sendikası UGTT veya iş adamlarının UTICA gibi ana sivil toplum kuruluşlarının başkanlarının Kays Said’e gittiklerini ve onla görüştüklerini gördük ve bu da gösteriyor ki Kays Said ile farklı aktörler arasında istişareler, müzakereler büyük ihtimalle devam edecek. Tunus siyaset sahnesindeki bu farklı aktörlerin tepkilerine göre bu sürecin nasıl gelişeceğini, Kays Said ile istişarelerin nasıl gideceğini ve durumdan olumlu veya olumsuz bir şekilde nasıl çıkacağımızı göreceğiz.
Amal Souid:
Darbe mi, yoksa anayasal gücün kullanımı mı?
Bu kritik anlarda ülkemde neler olduğunu vurgulamak benim görevim. Genç bir Tunuslu politikacı olarak halkımıza ve ülkemize karşı sorumlu olmalı ve gerçeği tüm dünyaya sunmalıyız. Tunus’ta yaşananlar bir darbeydi. Bu durum yeni bir kanlı diktatörlük döneminin oluşumuna işaret ediyor. Neden? Devlet başkanı ve Cumhurbaşkanı olarak Kays Said, Tunus anayasasının 80. maddesini gerçekten etkinleştirmedi. Bu maddeyi, ilk otorite meclisin faaliyetlerini dondurarak aktardı. 80. madde Kays Said’in yaptığının tersine, meclisin sürekli oturum halinde sayılacağını ifade etmiştir. Ayrıca tüm mahalli meclislerin faaliyetlerinin ordu tarafından dondurulması bu milli kurumu kötü siyasi meselelere sokmaktadır. Daha önce, ben milletvekiliyken, yerel yönetimleri kurmak için mecliste mücadele ediyorduk. Ayrıca yönetimin başına orduyu getirip onu tümden yetkili kılmak, kötü ve tehlikeli bir adımdır. Ayrıca harap edilmiş bir ülkenin başbakanı yürütme ve yasama yetkilerini elinde tekelleştirmiş, büyük bir diktatörün başlangıcı olmuş, siyasi veya ticari aktörleri tutuklayabilmek için çoğul imtiyazlarla halkı zulmüne tabi tutmuştur. İfade özgürlüğü gibi çeşitli anayasal haklar da tehlikede.
Örneğin artık cumhurbaşkanına hakaret etmek askeri mahkemeye çıkmak demek, aksi halde başınızdan vurulacaksınız. Ayrıca basın özgürlüğünüz yok. Al Jazeera binası polis tarafından saldırıya uğradı ve çok sayıda gazetecinin parlamento yakınında çekim yapması ve meydandan dışarı çıkması engellendi. Ayrıca gösteri özgürlüğü, sokaklarda üçten fazla kişinin toplanması yasağı… Yapılanları protesto etmek istersen tutuklanırsın ya da belki orduya saldırıdan yargılanırsın. Zaten Büyük Şef ateş etmeye hazır olduğunu söyledi. Bu bir darbe, yeni bir diktatörlüktür.
