İlk olarak 6 Şubat 2023 tarihinde gerçekleşen deprem nedeniyle yaşadığım üzüntüyü dile getirmek istiyorum. Bir Malatyalı olarak o bölgede yıkılan binaları, yaşanan dramları gördükçe yüreğim sızlıyor. Vefat eden on binlerce insanı, yaralananları ya da yakınlarını kaybeden kişileri düşündükçe kötü oluyorum. Depremin ilk zamanlarında bu yazıyı yazmayı uygun görmediğim için en azından belirli bir mühlet geçmesini bekledim. Bu yazıda deprem sonrası yaşanan gelişmelerde dikkatimi çeken bazı iktisadi/mali gelişmeleri değerlendireceğim.
İlk olarak her deprem sonrasında gündem olan “deprem vergilerimiz nerede” tartışmasıyla başlamaya çalışacağım. 1999 yılında yaşanan iki büyük deprem sonrasında “Marmara Bölgesi ve Civarında Meydana Gelen Depremin Yol Açtığı Ekonomik Kayıpları Gidermek Amacıyla Bazı Mükellefiyetler İhdası ve Bazı Vergi Kanunlarında Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”la geçici olarak gelen deprem vergisi, esasında 2004 yılında kalıcı hâle getirilen ve deprem ile ilişiği kesilen “Özel İletişim Vergisi”. Bu verginin günümüzdeki amacı deprem nedeniyle oluşan zararı finanse etmek değildir. Bu vergi ve tıpkı diğer vergiler gibi “adem-i tahsis” ilkesince tahsil edilir. Yani yalnızca belirli bir alana tahsis edilemez.
Yalnızca deprem için finanse edilmesi için “deprem fonu” gibi bir isimle alınması, daha uygun olur. Örneğin yurt dışına çıkanlardan aldığımız “toplu konut fonu” gibi. Fakat bu da kendi içinde sakıncalar barındırır. Çünkü bir sonraki yılın vergiler ve harcamaları her sene bütçe sürecinde TBMM’de görüşülür, bir önceki senenin bütçesi de onaylanır. Meclis, halkın temsilcisi olarak bu görevi yürütür. Sayıştay denetimi gibi mekanizmalar söz konusudur fakat fonlarda, vergilere oranla daha az denetim söz konusudur.
Sonuç olarak “deprem vergim nerede?” diye bir soru yerine genel olarak “vergim nerede?” denilebilir. Zaten maliyede “bütçe hakkı” olarak ifade edilen kavramda; vatandaşlar elde edilen gelir ve yapılacak kamu harcamalarında meclis söz sahibidir ve vergilerinin daha farklı alanlarda değerlendirilmesi gerektiği yönünde görüş bildirebilir. Eğer bir fon kurulacaksa geçmiş depremin finansmanından ziyade, gelecekte oluşma ihtimali olan depremlere yönelik tedbirlerin finansmanı için kurulması ve Özel İletişim Vergisi’nden ya da diğer dolaylı vergilerden bağımsız olması bence daha isabetli olacaktır. Çünkü dolaylı vergilerin mükellefleri genel olarak bireysel tüketicilere yöneliktir. Hazine için bir gelir kaynağı olmasına rağmen vatandaşların refahını azaltmaktadır.[1]
İkinci konu, bağış ve yardımlara getirilen vergi indirim ve istisnaları konusudur. Vergi politikaları kimi zaman belirli alanların teşvik edilmesi için bir araç olarak kullanılabiliyor. Örneğin ihracat yapan kişilere belirli vergi indirimleri söz konusu, ya da teknokentler gibi teknoloji gelişim bölgelerinde büyük tutarlarda vergi avantajları söz konusu. Bağışlar ve yardımlar da vergi indirimi imkânı sağlayan alanlar arasındadır.
Ek verginin, toplanan bağışların, Dünya Bankası’nın Türkiye’ye vereceği 1,78 Milyar Dolarlık “Acil Durum Yardımı” ve diğer yardımların depremin maliyetini karşılaması zor gözüküyor.
Afet boyunca birçok kişi ve kurum bağışta bulundu. Mevcut vergi kanunları yapılan bağışların belirli bir kısmının gelir ve kurumlar vergisinde, vergi matrahından düşülmesine izin vermektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus vergiden değil matrahtan indirime imkân sağlanmasıdır. Örneğin bir kurum olarak bir senede 120 TL gelir elde ettiniz. 20 TL de harcamalar ve giderleriniz var. Kalan 100 TL sizin vergi matrahınız. Bu tutarın %20’sini Kurumlar Vergisi olarak vereceksiniz.[2]
Peki, yapacağınız bağışın vergiye etkisi ne olacak? İlk olarak yaptığınız bağış doğrudan vergiden düşülmemekte, tıpkı gider gibi kabul edilerek vergi matrahını düşürmektedir. Diyelim ki 40 TL bağış yaptınız. Yeni vergi matrahınız 60 TL olacak ve bunun %20’si 12 TL’yi vergi olarak ödeyeceksiniz anlamına gelmektedir. Tabi yaptığınız bağışın tamamının matrahtan indirilebilmesi için bağış yaptığınız kurumun Kızılay, Yeşilay, AFAD gibi kamu kurumu ya da kamu kurumu olmasa da kamusal yönü ağır basan veya kanunlarda belirli görevler atfedilen kurumlara yapılması gerekmektedir. Ancak her STK bu kapsamda değerlendirilememekte, bunun için Cumhurbaşkanlığı Kararı gerekmektedir. Bu anlamda, kamu yararına faaliyette bulunan toplamda 313 tane vakıf, dernek ya da STK’lara yapılan bağışlar da vergi indirimi sağlamaktadır. Fakat bu kurumlara yapılan bağışlar vergi matrahının %5’ini geçemez. Bu iki grubun içinde yer almayan STK’lara yapılan bağışlar ise vergi indirimi sağlamamaktadır.
Kamu yararına faaliyette bulunan toplamda 313 tane vakıf, dernek ya da STK’lara yapılan bağışlar vergi indirimi sağlamaktadır.
Burada haksız bir durum ortaya çıkmaktadır. Bazı gerçek ya da tüzel kişiler vergi indirimi alabilmek adına bu bağışları yapmaktadır. Özellikle birçok kurum falanca kuruma şu kadar bağış yaptım diyerek esasında zaten vergi olarak verecekleri tutarları bağış yaparak reklamlarını yapmaktadır. Okul, hastane gibi kurumların yaptırılmasında da benzer amaçlar söz konusudur. Bağışların bu kapsamda vergi indirimine konu edilmesinin kaldırılması, vergi adaleti açısından daha isabetlidir. Nitekim gelir vergisinde beyanname veremeyen örneğin bir asgari ücretlinin yaptığı bağış, ödediği vergiden düşülememekteyken, serbest meslek kazancı elde edenlerin vergiden düşebilmesi vergi adaletini zedelemektedir.
Depremin etkilerinin henüz çok taze olduğu bu zamanlarda toplumsal hafızamızı diri tutmamız gerekir. Bunun için belki yıllara yayılacak şekilde işbirliği ve dayanışma içinde hareket etmemiz gerekmektedir. Dünya Gazetesi’nin, yeni ismiyle Ekonomi Gazetesi’nin, yaptığı tahminlere göre depremin 130 bin binanın, arsa payı hariç olmak üzere yol, kanalizasyon gibi altyapı masrafları dahil yeniden yapım maliyeti 843 Milyar 570 Milyon Lira, yani yaklaşık 44 Milyar 823 Milyon Dolar civarında maliyeti olacaktır. Dünya Bankası’nın tahminleri ise 34 Milyar Dolar civarında. Birleşmiş Milletler (BM) Kalkınma Programı (UNDP) Türkiye Mukim Temsilcisi Louisa Vinton’a göre ise bu tutar yaklaşık 100 Milyar Dolar civarındadır.
Bağışların vergi indirimine konu edilmesinin kaldırılması, vergi adaleti açısından daha isabetli olacaktır.
Deprem maliyeti hesaplamalarında deprem bölgesinde düşen ticari işlem hacmi ve dolayısıyla düşecek vergi gelirlerini de maliyet hesabına eklemek gerekir diye düşünüyorum. Konutları yıkılan ya da ağır hasar gören kişilere kamudan yapılan çeşitli transfer harcamalarını da düşünürsek durum daha da vahim hale gelmektedir. Bunun yanında yalnızca depremin doğrudan etkilendiği illerde değil, diğer illerde de gerekli önlemlerin alınması için çeşitli ek gelirlere ihtiyaç vardır.
Tüm bunların yanında Ocak 2023’te bütçenin yaklaşık 32 Milyar TL açık verdiğini düşünürsek, seçim döneminin de yaklaşması nedeniyle bütçe üzerinde ek bir baskı olacağını tahmin ediyorum. Nitekim yazıyı tamamlayamadan yeni bir vergi düzenlemesi daha geldi. Buna göre 2022 yılında vergi indirim ve istisnalarından yararlananlar için çeşitli oranlarda tek seferlik ek vergi getirilmiştir:
“Kurum kazancından indirim konusu yapılan istisna ve indirim tutarları ile indirimli kurumlar vergisine tabi matrahları üzerinden, dönem kazancı ile ilişkilendirilmeksizin yüzde 10 oranında; kurumlar vergisi istisnaları ile yurtdışından elde edilen ve en az yüzde 15 oranında vergi yükü taşıdığı tevsik edilen istisna kazançlar üzerinden ise yüzde 5 oranında tek seferlik ek vergi alınacak.“
Benzer şekilde bu “ek vergi”ye tâbi olmayacak istisnalar aşağıdaki şekildedir:
- Sponsorluk harcamaları
- Makbuz karşılığı yapılan bağış ve yardımlar
- Okul, sağlık tesisi, öğrenci yurdu, çocuk yuvası, yetiştirme yurdu, huzurevi ve bakım ve rehabilitasyon merkezi yapımı veya bu tesislerin faaliyetlerini devam ettirebilmeleri için yapılan bağış ve yardımlar
- Kültür ve turizm amaçlı bağış ve yardımlar
- Cumhurbaşkanınca başlatılan yardım kampanyalarına yapılan bağış ve yardımlar
- Türkiye Kızılay Derneğine ve Yeşilay Cemiyetine yapılan nakdi bağış ve yardımlar.[3]
Getirilen ek vergiden yaklaşık olarak 22.000 mükellefin etkilenmesi ve 80-100 Milyar TL kadar kaynak yaratılması beklenmektedir. Fakat yazının başında da ifade ettiğim üzere ek verginin, yalnızca depremi finanse etmek için “tahsis edilmesi” gibi bir durum söz konusu değildir.
Yeni ek verginin, toplanan bağışların, Dünya Bankası’nın Türkiye’ye vereceği 1,78 Milyar Dolarlık “Acil Durum Yardımı” ve diğer yardımların depremin maliyetini karşılaması zor gözüküyor. Bu durumda da yeni gelir kaynakları bulmak şart gibi duruyor. İlerleyen dönemlerde kamu harcamalarının kısılması ya da yeni vergi düzenlemeleri görmek hiç şaşırtıcı olmayacaktır.
***
Editör Notu: Bu yazı, ilk olarak 17 Mart 2023 tarihinde İLKE Vakfı İKAM bünyesindeki islamiktisadı.net‘te yayımlanmıştır.
Görsel: 7 Şubat 2023, Hatay’da meydana gelen depremden sonra çöken binaların drone görüntüsü. (EPA-EFE / Erdem Şahin)
[1] Bu satırları yazdıktan sonra Afet Yeniden İmar Fonu’nun kurulmasına yönelik girişimlerin olduğu haberleri yayınlandı. Bu fon ile afet bölgesindeki altyapı ve üstyapı çalışmalarının yapılması öngörülmüş. Fonun gelir kaynakları ise; bağış, yardım ve hibelerin yanı sıra yurt içi ve yurt dışı sermaye ve para piyasaları ve diğer kaynakların oluşturulması planlanıyormuş.
[2] Basitleştirmek adına diğer birçok husus hesaba katılmamıştır.
[3] Bağışlar konusunda ifade edildiği üzere yine yapılan bağışların vergiden istisna tutulması vergi adaletini zedelemektedir.
