Sivil Toplumun On Yılı Raporu, 2010-2020 yılları arasında sivil toplumda değişen ve dönüşen yapıları, ilişkileri, temel meseleleri, önemli olayları ve sayısal verileri belli bir kronoloji içerisinde ele almış, uzman görüşleriyle sivil toplumun son on yılının doğru bir şekilde anlaşılmasını sağlamıştır. Biz burada raporun 2020 yılına kadar geçen son on yıl üzerine ürettiği bilgileri, son bir yıl içerisinde değişen sayısal verileri de dikkate ele alarak yeniden değerlendirecek ve pandeminin etkilerinin sürdüğü 2021 yılında sivil toplum yönündeki yeni gelişmeleri analiz edeceğiz.
Sivil toplum kuruluşları, kuruluş amaçlarına yönelik olarak faaliyetlerini sürdüren, toplum yararını gözeten, kâr amacı gütmeyen ve gerek çalışan gerekse gönüllü bireylerin bir araya gelerek ortak değerleri temsil ettiği yapılardır. Literatürde üçüncü sektör olarak da tanımlanan STK’lar, günümüzde hizmet alanlarını artırdıkları, niteliksel ve niceliksel gelişimleri ile yıldan yıla yükselen bir ivme ile daha görünür olmaktadır. Bu çalışmada sivil toplumun 2021 yılı genel görünümü, İLKE Vakfı tarafından yayımlanan Sivil Toplumun On Yılı raporundaki H. Merve Bircan Altınsoy’un “Sayısal Göstergelerle Sivil Toplum Kuruluşlarının Genel Görünümü” başlıklı yazısında yer alan 2020 yılı verileri ışığında incelenmiştir.
Sivil toplum, tanımı itibariyle bireylerin ortak çıkarını ortaya koyan, bu ortak çıkarı savunmak ve geliştirmek için bir araya getiren ve geniş bir toplumsal alanda karşılık gören bir yapıdır.[1] Böylesi bir dinamiğe sahip olan yapının her durumda niteliksel ve niceliksel olarak kendini ileriye taşıması gerekir. 2021 yılına bakıldığında ise sivil toplum kuruluşu olarak faaliyetlerini yürüten dernek, vakıf, kooperatif, sendika, meslek örgütleri ve birliklerin sayılarında az da olsa bir değişimin olduğu gözlemlenmiştir.
| STATÜ | 2020 | 2021 |
| Dernek | 121.720 | 121.843* |
| Vakıf | 5.775 | 5.906** |
| Sendika | 604 | 640*** |
| Oda | 3.003 | 2998**** |
| TOPLAM | 131.102 | 131.387 |
Tablo 1: Statülerine göre Sivil Toplum Kuruluşları (2020-2021)[2]
Statülerine göre STK’ların bir yıllık gelişimine bakıldığında (Tablo 1) 2021 yılında 123 dernek, 131 vakıf, 46 sendika kurulmuş, oda sayısında ise hissedilir bir düşüş gözlemlenmiştir.
| BÖLGE | 2020 | 2021 |
| Marmara | 42.411 | 42.961 |
| İç Anadolu | 22.219 | 22.311 |
| Ege | 16.038 | 15.888 |
| Karadeniz | 14.356 | 14.263 |
| Akdeniz | 12.218 | 11.784 |
| Güneydoğu Anadolu | 7.736 | 7.906 |
| Doğu Anadolu | 6.621 | 6.721 |
Tablo 2: Faal Dernek Sayısı (2020-2021)[3]
2020 ve 2021 yıllarındaki faal dernek sayılarına baktığımızda ise (Tablo 2) Marmara, İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu’da dernekleşme faaliyetlerinde artış gözlemlenmektedir. Ege, Karadeniz ve Akdeniz Bölgesinde ise aktif dernek sayıları düşüş göstermiş, bunun sonucunda 2021 yılı içerisinde dernek genel kurulu ya da mahkeme kararı ile Türkiye’de 542 dernek feshedilmiştir.
Bilindiği gibi dernekler, faaliyet alanlarına göre kurulmakta ve bu özelliklerine göre de sınıflandırılmaktadırlar. İçişleri Bakanlığı Sivil Toplumla İlişkiler Genel Müdürlüğü’nün yaptığı sınıflandırmaya göre Türkiye’de 21 dernek türü bulunmaktadır. 2021 yılı verilerine bakıldığında, toplamda yine bir artış gözlense de 2020 yılından farklı olarak bazı faaliyet alanlarında düşüş gözlemlenmektedir: Dini hizmetlerin gerçekleştirilmesine yönelik faaliyet gösteren derneklerin; eğitim araştırma derneklerinin; kültür-sanat ve turizm derneklerinin; çevre, doğal hayat, hayvanları koruma derneklerinin; engelli derneklerinin; düşünce temelli derneklerin; kamu kurumları ve personelini desteleyen derneklerin;, uluslararası teşekküller ve iş birliği derneklerinin; yaşlı ve çocuklara yönelik derneklerin sayısında düşüş görünmektedir. Derneklerin sayılarındaki artışa bakıldığında bir yıllık periyotta en büyük artış spor ve spor ile ilgili derneklerde ve insani yardım derneklerinde fark edilmektedir.
| Faaliyet Alanı | 2020 | 2021* |
| Mesleki ve Dayanışma Dernekleri | 38.057 | 38.096 |
| Spor ve Spor ile ilgili Dernekler | 27.145 | 27.580 |
| Dini Hizmetlerin Gerçekleştirilmesine Yönelik Faaliyet Gösteren Dernekler | 18.430 | 18.205 |
| Eğitim Araştırma Dernekleri | 6.196 | 6.184 |
| Kültür, Sanat ve Turizm Dernekleri | 6.031 | 5.897 |
| İnsani Yardım Dernekleri | 5.570 | 7.906 |
| Sağlık Alanında Faaliyet Gösteren Dernekler | 2.722 | 2.786 |
| Toplumsal Değerleri Yaşatma Dernekleri | 2.648 | 2.668 |
| Bireysel Öğreti ve Toplumsal Gelişim Dernekleri | 2.615 | 2.660 |
| Çevre, Doğal Hayat, Hayvanları Koruma Dernekleri | 2.572 | 2.532 |
| İmar, Şehircilik ve Kalkındırma Dernekleri | 1.649 | 1.670 |
| Hak ve Savunuculuk Dernekleri | 1.506 | 1.522 |
| Engelli Dernekleri | 1.403 | 1.372 |
| Düşünce Temelli Dernekler | 1.110 | 1.074 |
| Kamu Kurumları ve Personelini Destekleyen Dernekler | 1.044 | 979 |
| Gıda, Tarım ve Hayvancılık alanında Faaliyet Gösteren Dernekler | 807 | 821 |
| Dış Türkler ile Dayanışma Dernekleri | 667 | 677 |
| Uluslararası Teşekküller ve İş Birliği Dernekleri | 629 | 581 |
| Şehit Yakını ve Gazi Dernekleri | 471 | 493 |
| Yaşlı ve Çocuklara Yönelik Dernekler | 323 | 317 |
| Çocuk Dernekleri | 12 | 15 |
| TOPLAM | 121.607 | 124.035 |
Tablo 3: Faaliyet Alanına göre Faal Dernek Sayısı (2020-2021)[4]
Derneklere göre sayısal olarak az olsa da toplumsal işlevleri bakımından önemli bir noktada konumlanan vakıfların 2021 yılı sayısal gelişimi Tablo 4’te verilmiştir:
| TÜRÜNE GÖRE | 2020 | 2021* |
| Mülhak Vakıflar | 255 | 255 |
| Cemaat Vakıflar | 167 | 167 |
| Esnaf Vakfı | 1 | 1 |
| Yeni Vakıf | 5.352 | 5.906 |
Tablo 4: Faal Vakıf Sayısı (2020-2021)[5]
Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne göre mülhak, cemaat, esnaf ve yeni olmak üzere dört tür vakıf bulunmaktadır. Mülhak vakıflar, Medeni Kanunu’ndan önce kurulan vakıflardır. Esnaf vakıflar da mülhak vakıfların tabi olduğu hükümlere bağlı olan ve esnafın seçtiği yönetim kurulu tarafından yönetilen vakıflardır. Cemaat vakıfları, vakfiyeleri olup olmadığı bakılmaksızın 2762 sayılı Vakıflar Kanunu gereğince tüzel kişilik kazanmış, mensupları Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan Türkiye’deki gayrimüslim cemaatlere ait olan vakıflardır. Tablo 4’te görüldüğü üzere mülhak, esnaf ve cemaat vakıflarının sayısında bir artış gözlemlenmemiştir. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra kurulan yeni vakıfların sayısında ise ciddi bir artış söz konusudur.
Sivil toplum kuruluşları yıldan yıla gelişirken buna paralel olarak sivil toplum üzerine yapılan araştırma odaklı çalışmalar da artmakta, sivil toplumun anlaşılması üzerine çeşitli araştırma raporları, yayınlar ve kitaplar yayımlanmakta, projeler gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda gerek sivil toplum alanında çalışma yapan üniversite araştırma merkezlerinin gerekse sivil toplum kuruluşlarının bünyesinde yer alan araştırmaların 2021 yılı çıktılarına göre Sivil Toplum Geliştirme Merkezi (STGM)’nin 12, Yaşama Dair Vakfı’nın (YADA)’nın 2, Türkiye Gençlik STK’ları Platformu (TGSP)’nun 12 ve Sivil Toplum Akademisi’nin (STA) 9 yayını bulunmaktadır.
SONUÇ
Sivil toplum kuruluşlarının 2021’deki sayısal gelişimini, dernek ve vakıfların 2020 yılı itibariyle gösterdikleri performansla karşılaştırarak ele almaya çalıştık. 2021 yılının pandemi gündemi ile devam ediyor olması muhakkak ki pek çok sektörde olduğu gibi sivil toplum alanında da sıra dışı sonuçlara sebep oldu. Kimi krizlerin beklenmedik fırsatların oluşmasına zemin hazırladığı bilinmektedir. Bu bağlamda pandemi süreci vesilesiyle de özellikle insani yardım alanındaki gelişmelerin sivil toplum alanındaki çalışmalara damgasını vurduğu söylenebilir.
Sivil toplum kuruluşlarının faaliyet alanlarının çokluğu, toplum üzerindeki pek çok ihtiyaca cevap verilebilmesi açısından önemli. Fakat feshedilen derneklerin sayısındaki artış dikkat çekmektedir. Ne var ki bu konuda yapılan bir araştırma olmaması, durumun tam olarak anlaşılmasını da güçleştirmektedir. Sadece genel kurul kararı ve mahkeme kararı ile gerçekleştirilen fesih işlemlerini, derneğin kuruluş amacını gerçekleştirememesi, finansal sürekliğin sağlanamaması ve insan kaynağı noktasında yaşanılan problemler tetikliyor olabilir. Bu nedenleri baz aldığımızda da sivil toplum üzerine çalışan araştırma merkezleri ve sivil toplum kuruluşlarının toplumdaki farkındalığı arttırmak üzere çalışmalar yapması, mevcut yayınlarını arttırması ve sivil topluma katılımı teşvik edici projelere imza atması beklenmektedir. Sonuç olarak, 2021 yılı içinde sivil topluma dair mevcut problemlerin süregeldiği ve yapılan çalışmaların henüz yeterli seviyeye ulaşmadığı görülmektedir.
[1] Sivil Toplum İzleme Raporu, 2011, TÜSEV, s. 51
[2] *https://www.siviltoplum.gov.tr/dernek-sayilari (Erişim Tarihi: 24.01.2022)
**https://cdn.vgm.gov.tr/genelicerik/genelicerik_945_290519/01vakiflarin-turlerine-gore-dagilimi-13082021.pdf(Erişim Tarihi: 24.01.2022)
*** https://siviltoplum.gov.tr/sendikalara-iliskin-istatistikler (Erişim Tarihi: 24.01.2022)
**** https://www.tesk.org.tr/resimler/sicil/4.pdf (Erişim Tarihi: 24.01.2022)
[3] https://www.siviltoplum.gov.tr/derneklerin-bolgelere-gore-dagilimi (Erişim Tarihi: 24 Ocak 2022)
[4] *https://www.siviltoplum.gov.tr/derneklerin-faaliyet-alanlarina-gore-dagilimi (Erişim Tarihi: 24 Ocak 2022)
[5] https://cdn.vgm.gov.tr/genelicerik/genelicerik_945_290519/01vakiflarin-turlerine-gore-dagilimi-13082021.pdf (Erişim Tarihi: 24 Ocak 2022)
